Narzędzia i przyrządy

Narzędzia

Pierwszą grupą narzędzi są te używane najczęściej, czyli narzędzia kształtujące takie jak różnorakie punce, gładziki, wypychacze i wzorniki.

Punca jest podstawowym narzędziem do cyzelowania. Wykonuje się je ze stalowego pręta o długości od 120 do 170 mm, o czworo bądź ośmiokątnym, niekiedy kołowym przekroju, niewiele pogrubionym w środkowej – chwytnej części i zwężającym się ku końcowi. Średnica punc do pracy z wyrobami o niedużych wymiarach wynosi od 3 do 4 mm, w zwyczajnych przeciętnej wielkości od 6 do 8 mm, a przy dużych od 15 do 20 mm.

Punce trzyma się nie do końca pionowo, lekko pochyloną do tyłu, w lewej ręce, trzema palcami, opierając ją na serdecznym palcu tak, by mały palec pozostawał swobodny. Łokieć lewej ręki pozostaje w powietrzu, niepodparty, co zapewnia swobodę ruchów. Część robocza puncy powinna stykać się z obrabianym materiałem pod niedużym kątem i po regularnych uderzeniach młotkiem, trzymanym w prawej ręce, przesuwać do przodu.

• Punca punktowa z końcem spiczastym w kształcie tępej igły. Przeznaczona do drobnych prac, ma ostry koniec roboczy, a do prac grubych i dużych – tępy. Wykorzystywana jest do odwzorowania papierowego rysunku na blasze i do wykańczania punktowaniem powierzchni.
• Punca liniowa do nanoszenia konturu rysunku. Łączy punkty odwzorowane z papierowego rysunku, tworząc mniej lub bardziej wyraźną ciągłą linie. Końce szerokie – grube dają w efekcie linie miękkie, rozmyte, a ostre odwzorowują cienkie wyraziste linie. Do wybijania linii prostych stosuje się punce liniowe proste, a do linii krzywych punce półokrągłe z różnymi krzywiznami.
• Punce specjalne, stemple o powierzchni roboczej zaopatrzonej techniką grawerowania w motywy zdobnicze, roślinne, zwierzęce czy też litery bądź cyfry itp.



• Gładziki to bardzo liczna grupa moderatorów z płaską powierzchnią kształtującą. Używane są do wygładzania, wyrównywania płaskich i gładkich powierzchni. Z reguły są gładkie, ale zdarzają się też chropowate. Praca nimi daje w efekcie powierzchnie gładkie lśniące bądź matowe, a chropowatymi – „miękkie”.
• Wypychacze gałkowe są to punce z okrągłą sferyczną główką służące do podnoszenia, wypychania półokrągłych kształtów przy repusowaniu i do otrzymywania struktury jamkowej w trakcie formowania blachy od jej lica.
• Wypychacze podłużne, punce z zakończeniem półokrągłym owalnym, wydłużonym przypominającym ziarno bobu.
• Wypychacze rurkowe o części roboczej wklęsłej, półkulistej o różnorakich średnicach i głębokości. Używane są do kształtowania kulistych wybrzuszeń udających ziarna bądź groszek.
• Wzorniki są to moderatory o części roboczej przypominającej gładziki, ale z naniesionym wzorem, którym może być kawałek rysunku, paski, linie proste i krzywe, kratki, wybrzuszenia itp. Stosowane są w procesie wykończenia reliefu do naniesienia faktury bądź też tła.
• Przecinaki to punce zakończone płaskim lub półokrągłym ostrym szpicem, wykorzystywanym do przycinania tła w trakcie wycinania ażurów.

Haki lub kołatki są to masywne pręty stalowe wygięte dwukrotnie pod kątem prostym o końcach roboczych rozpłaszczonych i zaokrąglonych bądź wąskich i ostrych, ale zawsze stępionych. Wykorzystywane są przy pracy od wewnętrznej strony z przestrzennymi pustymi w środku przedmiotami.

Młotek cyzelerski to narzędzie uderzeniowe z jednej strony ma powierzchnie płaską kwadratową lub okrągłą, wykorzystywaną do uderzeń w puncę. Drugą roboczą część ma kulistą lub półokrągłą, przeznaczoną do formowania wgłębień. Trzonek jest lekko spłaszczony, wygięty i zgrubiony na końcu co powoduje, że ręka nie męczy w czasie długiej pracy.

Narzędzia, przyrządy i materiały pomocnicze

Drugą stosowaną w cyzelowaniu grupą narzędzi są narzędzia, przyrządy i materiały pomocnicze.

Smoła stosowana do unieruchomienia kształtowanego przedmiotu podczas pracy z nim. Składa się z smoły syntetycznej uzyskanej z ropy naftowej bądź żywic naturalnych drzew iglastych np. jodły czy sosny, wymieszanych z wypełniaczami. Wypełniaczami mogą być wysuszona ochra, drobna wysuszona ziemia, zużyta przepalona masa formierska, kreda itp. Im więcej wypełniacza w „smole”, tym staje się ona twardsza. Polepszenie miękkości i ciągliwości jest możliwe przez dodanie wosku w ilości od 5 do 10 % objętości masy. Natomiast łatwość sklejania i zwiększenie wytrzymałości uzyskuje się prze dodanie kalafonii^13-3.

Podkładki do cyzelowania wykonane są z niżej wymienionych materiałów.

• Zaszyte woreczki z gęstej mocnej tkaniny np. brezentu wypełnione piaskiem. Wykorzystywane są w czasie wstępnego formowania gdyż nie dają możliwości otrzymania ostrych, dokładnych zarysów.
• Guma niekiedy wojłok^13-4 w arkuszach lub blacha ołowiana wykorzystywane głównie do drobnych prac.
• Płyty stalowe, żeliwne, kamienne albo deski drewniane służące do wyrównywania tła i uzyskiwania płaskich powierzchni.

Urządzenia grzewcze przeznaczone są do niżej opisanych celów.

• Podgrzania smoły i przyklejenia do niej formowanego wyrobu oraz do usuwania masy smołowej. Zalicza się do nich lampy lutownicze, gazowe palniki lub specjalne grzałki elektryczne.
• Stapiania i nakładania smoły, stosuje się tu różnorakie pojemniki, czy też naczynia ogrzewane elektrycznie. Używanie otwartego ogna z uwagi na łatwopalność smoły i żywic jest wysoce ryzykowne. Przegrzanie smoły powoduje utratę przez nią plastyczności. Stopioną smołę nakłada się do pojemników i rozprowadza w nich za pomocą specjalnych skrobaczek.

Urządzenia do oczyszczania, są nimi szlifierki z tarczami szczotkowymi, z tarczami szlifierskimi oraz piaskarki i wanny z roztworami do trawienia.

Wyróżnić można także przyrządy wykorzystywane do unieruchamiania kształtowanych wyrobów.

• Pojemniki płaskie i kuliste wypełnione smołą do unieruchomienia formowanych przedmiotów. Przykładem jest czasza cyzelerska wykonana z blachy stalowej w formie półkuli wypełnionej smołą i przytrzymywana nieruchomo prze specjalne pierścieniowe podkładki, wykonane z gumy bądź zwiniętych pasków klinowych. W smole przed jej całkowitym zastygnięciem przygotowywane jest wgłębienie. Na plastyczną jeszcze smołę kładzie się wilgotny papier lub mokrą szmatę i odciska formowany przedmiot. Powstaje w ten sposób wgłębienie kopiujące fakturę obrabianego wyrobu, a papier zabezpiecza przed przylepianiem się smoły do powierzchni przedmiotu.



• Imadła stołowe do przytrzymywania haków – kołatek, w czasie kształtowania wewnętrznych części głębokich wyrobów.

Do narzędzi pomocniczych zalicza się także różnorakie nożyce do cięcia metalu, płaskoszczypy do zginania krawędzi, kleszcze kowalskie do trzymania przedmiotu w czasie wytapiania smoły, pilniki, iglaki, żłobniki do fakturowania i opiłowywania krawędzi ażurów.

Materiałem do wykonania punc jest dowolna stal narzędziowa. Część robocza jest hartowana przez nagrzanie jej do jasnoczerwonego żaru tj. temperatury od 750 do 850oC i następnie po przerwaniu grzania, odpuszczona przez możliwie jak najszybsze zanurzenie na kilka sekund w wodzie.

Hartowana część robocza staje się krucha i twarda w związku z tym, aby zmniejszyć kruchość i wyeliminować naprężenia wewnętrzne wykonuje się proces odpuszczania. Roboczy koniec puncy szlifuje się papierem ściernym i nagrzewa do temperatury od 200 do 300^oC. Pomocnym w rozpoznaniu temperatury nagrzania może być fakt, iż od temperatury 220^oC na powierzchni metalu zaczynają pojawiać się barwy nalotowe, tworzone przez cienką warstwę tlenków żelaza. Barwa jasnożółta odpowiada temperaturze 220^oC, a niebieska 300^oC. Zalecane jest, by do cyzelowania metali twardych część roboczą puncy nagrzewać do barwy jasnożółtej, a dla metali miękkich do niebieskiej.

Sposób samodzielnego wykonania puncy w okresie średniowiecza znaleźć można w części „O robocie puncynkowej” almanachu autorstwa mnicha Teofila.

„Ze stali na długość palca wyrabia się żelazko, w jednym końcu wysmukle, w drugim grubsze, któro w cieńszym końcu równo spiłujesz i w środku togo spiłowania bardzo cienkiem żelazkiem, przez uderzenie młoteczkiem zrobisz zagłębienie, a około tegoż zagłębienia starannie opiłujesz tak, aby brzegowi jego równe w obwodzie nadać zaostrzenie, iżby po każdem gdziebądź uderzeniu temże, mało kółeczko powstało. Poczem żelazko to miernie rozgrzane, aby się ledwie rozżarzyło, zahartujesz w wodzie. Następnie trzymaj toż żelazko w lewej ręce, a młoteczek w prawej i niech naprzeciw ciebie usiądzie chłopiec, który blachę na kowadle przytrzymywać będzie i podsuwać temi miejscami, które masz puncynować, a tak miernie uderzając w żelazko młoteczkiem, zapełnisz jedno tło najdrobniejszemi kółeczkami, stykając je z sobą ile możności jak najbliżej. Po zapełnieniu pól wszystkich w takiż sposób, połóż tęż blachę na zarzewiu i zostaw, dopóki wybitki nie nabiorą żółtej barwy.”