Oprawianie kamieni szlachetnych i ozdobnych

Oprawą w jubilerstwie określa się sposób umieszczania oraz rozmieszczenia kamieni w wyrobach dekoracyjnych oraz biżuterii. Można z pośród nich wydzielić dwa zasadnicze rodzaje, takie jak ażurowa i kasetowa. Dobór rodzaju oprawy zależy od szlifu oraz barwy kamienia. Powinna ona podkreślać blask, a także tzw. ogień kamienia będący efektem załamania, rozszczepienia i odbicia światła. Warunkiem koniecznym jest zapewnienie docierania światła do górnej i dolnej części kamienia, bądź tylko od góry oraz odbijanie światła od dołu za pomocą tzw. reflektorów. Zabieg osadzania kamieni szlachetnych inaczej mówiąc wysadzanie biżuterii kamieniami nazywany bywa także kameryzowaniem.

Kamienie przezroczyste, białe oprawiane są w platynę, białe złoto, bądź srebro wzbogacone o dodatek od 25 do 30 % platyny. Brylanty umieszczane są w oprawach ażurowych, a kamienie kolorowe zwyczajowo w kasetowych, a niekiedy też w zależności od wyrobu w ażurowych.

W trakcie oprawiania kamieni należy zwrócić uwagę na wręcz idealne dopasowanie oprawy kamienia. Jego zbyt duże rozmiary w stosunku do oprawy, powodują konieczność zebrania znacznej ilości metalu. By ułatwić sobie czynność dopasowania kamienia, jego czoło można przylepić woskiem do patyczka by, co jakiś czas przymierzać go podczas wykonywania oprawy.

Bardzo ważnym jest prawidłowe zakuwanie kamienia, wykonywane na gotowym, wypolerowanym wyrobie. Każde uszkodzenie nawet jednego ząbka korony, powoduje w praktyce konieczność wyjęcia kamienia i wykonania nowej oprawy. Musi być także tak wykonywane, by nie spowodować za mocnym lub nieodpowiednim uderzeniem uszkodzenia kamienia. Z tego też powodu zawsze, gdy to jest możliwe należy raczej zaciskać oprawę wokół kamienia, a nie zakuwać.

Dla wyeksponowania ognia kamieni przezroczystych oprawianych w oprawy kasetowe, pod dół kamienia można dodać elementy odbijające światło. Może nim być mieszanina nazywana tinta^26-1, nanoszona na spód kamienia, albo dno oprawy. Można także użyć błyszczącej folii umieszczanej na dnie oprawy, a pełniącej funkcję reflektora. Czasami dno oprawy wykładano także cieniutkimi blaszkami złotymi poprawiającymi barwy kamienia. Dawniej stosowanie tinty dozwolone było wyłącznie w przypadku diamentów, używana do innych kamieni traktowano jak oszustwo.

Oprawa taka wydobywa piękno kamienia z całą jego grą barw i ogniem.

Odmianą oprawy ażurowej jest oprawa typu „chaton” zwana potocznie szatonową, polegającą na zakucie kamienia w ośmiu łapkach. Zapewnia ona pewne i trwałe osadzenie kamienia w biżuterii, zabezpieczając go przed wypadnięciem. Ułatwia także dostęp z różnych stron, dużych ilości światła, rozświetlając efektownym blaskiem oprawiony kamień. Obecnie można także spotkać kamienie oprawiane zarówno w 6, 4 a nawet 2 łapy.

Oprawę taką można sporządzić w formie obrączki płaskiej do której mocuje się łapki unieruchamiające kamień. Średnica obrączki może być nieznacznie większa od średnicy kamienia. Łapki mogą być wykonane z płaskich blaszek o środkowej krawędzi prostopadłej do pierścienia, do którego są montowane, a krawędzie zewnętrzne skośnie ścięte ku gurze.

Inne warianty wykonania takiej oprawy to średnica obrączki równa średnicy kamienia, łapki mają wewnętrzne krawędzie skośnie ścięte, a zewnętrzną krawędź prostopadłą. Kolejny to średnica obrączki mniejsza od średnicy kamienia, a łapki mocno wychylone na zewnątrz.

Do kamieni o sporych rozmiarach oprawy ażurowe okalające, cechują się dobrze rozwiniętym ażurowym zdobieniem i mocowaniem kamienia za pomocą licznych drobnych pazurków.

Oprawa ażurowa może przybierać także formę prostokątną z mocowaniem kamienia za pomocą czterech łapek, albo też bez ich pomocy.

Zgodnie z zasadą, iż kamienie przezroczyste na górze obrabiane są na płasko, a od spodu kształtuje się je w piramidkę. Wówczas oprawa taka nazywana jest kasetową pełną lub czasami też cygańską. Oprawy tego rodzaju eksponują tylko cześć kamienia.

Oprawa pełna tzw. cygańska zasadza się na wykonaniu pod kamień specjalnego gniazda w blasze, za pomocą wycinania lub wiercenia otworu z uskokiem o górnej średnicy otworu większym niż dolna. W otworach, by zapewnić dostęp światła od spodu osadza się zazwyczaj kamienie przezroczyste.

Po osadzeniu kamienia w przygotowanym otworze, ostrzem rylca silnie naciskając, nasuwamy na niego wzdłuż obwodu metal, formując niewielki wałek nachodzący na kamień. Oprawę tą wzmacnia się żłobiąc dokoła rylcem wiórki o długości około 1,5 mm, nasuwane następnie pionowo na kamień. Wykonując tą czynność zachować należy ostrożność, by nie doprowadzić do ich oderwania się na końcu oprawy.

Gdy wiórki wyżłobione są prostopadle do kamienia mówi się wówczas o oprawie „w gwiazdkę”, a gdy półkoliście podobnie do wirującej rozety to używa się określenia oprawa „w tulipan”. Niekiedy ten rodzaj oprawy nazywany jest także z niemieckiego „w korony”. Zebrane i uniesione pionowo wiórki dociskane są z góry kulistym zakuwaczem do kulek, formując z nich tym sposobem drobne kulki zachodzące na kamień wzmacniające jego obsadzenie.

Do gęstego, możliwie ściśle obok siebie i na dużej przestrzeni, oprawiania kamieni o formie okrągłej stosuje się inny rodzaj tej metody nazywany oprawą brukową. W oprawie tej niemiernie istotne jest precyzyjne zmierzenie kamieni i dokładne zaplanowanie miejsc ich rozmieszczenia. Polega ona na zaklepywaniu główek wiórków, jeden przy drugim tak, że tworzą one jedyne dostrzegalne fragmenty metalu. W wykonanych otworach umieszcza się kamienie, między którymi pozostają trójkątne fragmenty metalu spychane płaskim rylcem na kamień zgodnie z uprzednio ustalonym kierunkiem. Następnie zebrany materiał formowany jest w mocujące kamienie kulki, ostatecznie kształtowane za pomocą zakuwaczy wklęsłych.

Można także stosować metodę oprawy polegającą na wykonaniu sfazowanego otworu o wymiarach górnej średnicy nieznacznie mniejszych od rondysty kamienia. Obsadzanie kamienia wykonuje się poprzez minimalne odgięcie na zewnątrz górnej krawędzi otworu, następnie ułożenie kamienia i jego zakucie, przez ponowne nasunięcie krawędzi otworu.

Oprawa rzymska polega na wycięciu rylcem ponad szeroką rondystą, wokół kamienia osadzonego w sfazowanym otworze dopasowanym do kamienia o średnicy górnej większej od dolnej, niewielkiej fasetki czy też rowka. Następnie zakuciem materiału znajdującego się między rowkiem, a kamieniem poprzez jego zepchnięcie w stronę kamienia znajdującego się w otworze.

Oprawa kanałowa stosowana do zakucia kilku lub kilkunastu małych kamieni o staranie rozplanowanym rozmieszczeniu w wyrobie, zaciskanych od góry. Polega na wycięciu rylcem, albo frezem kanału mniejszego od średnicy oprawianych kamieni. Najpierw nacina się jedną ściankę kanału frezem ustawionym pod kątem takim, by nie uszkodzić przeciwległej ścianki, a później frezem wyprostowanym do pionu ściankę z drugiej strony. Wcięcia obu ścianek będą różne. Po nacięciu obu ścianek kanału przystępuje się do układania kamieni i zakuwania ich zakuwaczem płaskim o kwadratowym końcu. By właściwie zakuć kamień, niezbędne jest użycie młoteczka o niewielkiej masie. W przypadku pojawienia się drgań kamieni w trakcie ich zakuwania, można je wyeliminować niewielką ilością miękkiego, lepkiego wosku, usuwanego na koniec przez wygotowywanie w wodzie lub rozpuszczenie w nafcie. Gdy kamienie są niewrażliwe na wysoką temperaturę, wosk można wypalić palnikiem.

Milgryf jest to oprawa wykonywana ze zwiniętego paska blachy z wyciętym wewnątrz od góry np. za pomocą frezu, progiem przytrzymującym kamień oraz spiłowanym ukośnie od zewnątrz, dolnym fragmentem obudowy. Osadzony kamień po oparciu się jego o wyfrezowany próg zakuwany jest przez nasunięcie na niego górnej części oprawy. Wariantem takiej oprawy jest wypiłowanie nie całej górnej krawędzi oprawki, a wybranie materiału wyłącznie z łapek na głębokość umożliwiającą uchwycenie kamienia i przytrzymujących go w paru miejscach. Oprawy tego rodzaju nazywano „ciętą w dół”, albo z niemieckiego „abdek”.

Koronka jest oprawą wykonywaną ze zwiniętego w ścięty stożek paska blachy w której, to w zależności od wielkości kamienia wypiłowujemy pilnikiem lub piłką jubilerską kilka łapek (najczęściej spotykany jest wariant z czterema).

W ich górnej wewnętrznej części (najlepiej frezem o średnicy takiej samej jak kamień) wykonuje się próg do oparcia kamienia. Krawędź górna i dolna powycinana jest dodatkowo w ozdobne ażurowe wzory przypominające zęby korony. Tworzą one prześwity zapewniające duży dopływ światła. Kamień umieszczony na wyciętych progach, jest unieruchamiany przez jego wciśnięcie oraz zakucie (zaciśniecie końców łapek) na zębach koronki. Jeśli łapki za bardzo zachodzą na kamień, skraca się je piłką, zaokrągla iglakiem, wyrównuje i poleruje.

Odmianą oprawy kasetowej jest także oprawa obwodowa pełna. Okala ona całkowicie kamień pierścieniem (obrączką) tzw. cargą wykonaną z cienkiej wydłużonej blaszki srebrnej, albo złotej. Jej średnica oraz kształt, powinny być dokładnie dopasowane do kamienia. Po przylutowaniu do podłoża, carga tworzy gniazdo do oprawy kamienia. Unieruchomienie kamienia w oprawie polega na delikatnym zagięciu górnej krawędzi pierścienia na całym obwodzie lub zaciskaniu punktowo do środka górnej krawędź cargi. Formuje się tym sposobem rodzaj falbanki. Oprawy takiego typu stosowane są najczęściej do kamieni szlifowanych w kaboszon o płaskim spodzie.

By zapewnić odpowiednio mocne osadzenie kamienia w przypadku, gdy kąt między powierzchnią kamienia, a zaciskaną krawędzią cargi tego nie gwarantuje, na kamień tuż poniżej dolnej krawędzi kasety założyć można obrączkę z cienkiego drutu i nad nią zagniatać do wewnątrz ścianki oprawy.

Często dla podkreślenia piękna kamienia, pod spód kastu wykładana jest złota, albo srebrna folia, a niekiedy zaś barwna cynfolia. Imitacje kamieni szlachetnych, pokrywane są od spodu zwykłymi barwnymi lakierami.

Do kamieni fasetowych wykorzystuje się odmianę tej oprawy sporządzaną z paska blachy zwiniętego w stożek lub formowanego w ten kształt specjalnym przyrządem nazywanym kastownikiem.

Więcej na temat sporządzania opraw można znaleźć w dziale Prace złotnicze w artykułach; Oprawa obwodowa pełna – carga i kast oraz Oprawa koronka i Oprawa koszyczkowa - chaton

Zatem gdy potrzebujemy podzielić okręg o średnicy 50 mm na 10 odcinków to wówczas mnożymy 50 przez liczbę 0,618, odpowiadającą podziałowi na 10 odcinków. Otrzymujemy wynik 50 × 0,618 = 30,9 mm, będący dziesiątą częścią długości okręgu i odkładając go cyrklem dziesięciokrotnie na okręgu, otrzymany dziesięć takich samych cięciw oraz łuków.

Znacznie lepszą metodą jest jednak wywiercenie w perle niezbyt głębokiego kanaliku o nieznacznie zwiększającej sie ku końcowi średnicy i wsunięciu w ten kanalik rozciętego wzdłuż niewielkiego nitu z drobnym klinikiem. Osadzenie perły prowadzi do wepchnięcie klinika który z kolei powoduje rozchylenie na boki części nitu, mocując go tym sposobem na stałe w otworze.

Oprawy kamieni szlifowanych w formę łezki nazywane są czasami pandelokami. Sporządzenie ich polega najczęściej na nacięciu tuż przy węższym końcu kamienia, wąskiego skierowanego w dół rowka oraz przygotowania uchwytu. Wykonuje się go w postaci kapturka z wlutowanym starannie dopasowanym pierścieniem z drutu. Następnie wpycha w kapturek wyfrezowaną końcówkę łezki, która zatrzaskuje się rowkiem na pierścieniu, tworząc tym sposobem w miarę trwałą oprawę.

Wymagane są wówczas prace wykończeniowe których zakres uzależniony jest od rodzaju oprawy kamienia.

Wykonując oprawę kamieni niezmiernie istotne jest zachowanie jak największej dokładności i precyzji. Oprawka nie powinna dominować w kompozycji, musi podkreślać piękno kamienia oraz zapewniać solidne jego trzymanie tak, aby nie ruszał się ani kołysał. Jej wykończenie musi gwarantować, by nie zaczepiała sie o części garderoby i nie była przyczyną zadrapań.

Oprawa pełna, brzegi kastu powinna mieć zapiłowane równo i starannie na całym obwodzie, przy czym należy uważać, by nie zarysować kamienia. Następnie oprawkę szlifuje się, usuwając z powierzchni kastu nierówności. Kończymy pracę polerowaniem, nadającym oprawce połysk.

Oprawy w łapki wymagają uwagi przy dokładnym dopasowaniu łapek tak, by ich końcówki przylegały do kamienia oraz przy starannym opiłowaniu i polerowaniu.

Zakuwając kamienie oprawy pełnej systemem w korony, kuleczki muszą dokładnie dociskać kamień i być dokładnie wyprofilowane. Wykańczanie takiego zakucia skupia się na wyrównaniu płaskim rylcem brzegów między kuleczkami i końcowym polerowaniu.