Grawerowanie przestrzenne

Wypukłe – pozytywowe, w którym to wybierane tło i elementy obrazu (relief) stają się wypukłe, znajdują się nad tłem (innymi słowy relief wystaje ponad powierzchnie). Wklęsłe – negatywowe, w którym to relief lub rysunek żłobi się w głąb materiału. Różni się ono od grawerowania płaskiego tym, iż wzór nie jest tworzony przez cienkie pociągnięcia, ale ma własną teksturę.

Grawerowanie przestrzenne jest procesem bardziej czasochłonnym w porównaniu do grawerowania płaskiego. Wymaga usunięcia znacznie większej masy metalu z przedmiotu obrabianego. Dlatego oprócz rylców podczas pracy stosuje się także m.in. dłuta i stemple.

Znalazło ono zastosowanie nie tylko w jubilerstwie do ozdabiania biżuterii i innych przedmiotów artystycznych, ale także do grawiury^14-4, akwaforty^14-5, wykonywania stempli do cechowania oraz matryc do tłoczenia, a także grawerowania walców do druku tkanin, itp. Jest to proces bardzo pracochłonny, w czasie którego konieczne jest usunięcie stosunkowo dużej ilości materiału. Dlatego oprócz rylców w pracy korzysta się także z dłut, które ułatwiają ivprzyspieszają wyżłabianie dużej ilości metalu. Niezwykle ważnym jest zapewnienie w czasie grawerowania bardzo dobrego oświetlenia naturalnego lub sztucznego.

Przestrzenne grawerowania można podzielić na dwa etapy.

Etap pierwszy. Przygotowanie projektu i rysunku w kilku istotnych dla pracy przekrojach. Niekiedy koniecznym może być także zrobienie modelu gipsowego, woskowego lub plastelinowego.

Rysunek na metal można przekopiować korzystając z jednego z dwóch niżej opisanych sposobów.

• Na powierzchnie metalu nanosi się białą farbę akrylową następnie odręcznie po odmierzeniu cyrklem i linijką wykonuje kontury rysunku.
• Powierzchnie wyrobu pomalowaną białą farba pokrywa się cienką warstwą wosku bądź plasteliny. Skopiowany ołówkiem na kalce kreślarskiej rysunek, nakładany jest licową strona na metal i pocierany rękojeścią rylca. Następnie ostrożnie usuwa się kalkę, uwidaczniając odbicie kopiowanego rysunku na woskowej powłoce.

Etap drugi. Grawerowanie rysunku na powierzchni wyrobu (wykonywane jest zazwyczaj w dwóch odmianach tj. wklęsłej bądź wypukłej).

• Grawerowanie wypukłe rozpoczyna się od okonturowania stalową igłą lub rylcem spiczastym odbitego uprzednio na powierzchni metalu rysunku. Zapobiega to jego zatarciu w trakcie dalszych prac. Dalej ostrożnie tak, by nie uszkodzić rysunku wybiera się wokół niego pierwszy wiór. Następnie rylcem płaskim lub dłutem wycinane jest tło. W przypadku wykonywania głębokiego reliefu bądź zaokrąglonych wgłębień używa się rylcy lub dłut półokrągłych. Po wybraniu metalu do właściwej głębokości w obszarze tła rozpoczyna się za pomocą rylcy lub dłut żłobienie reliefu. Pomocniczo korzystać można w tych pracach z żłobników, wybijaków i iglaków. Dla usprawnienia wykonywania powtarzalnych, delikatnych czy też małych detali stosuje się wybijaki.
• Grawerowanie wklęsłe rozpoczyna się od naniesienia na oszlifowaną powierzchnię przedmiotu zarysów krawędzi reliefu i następnie obwiedzenia ich spiczastym rylcem. Dalej wycina się różnymi dłutami metal w uprzednio zakreślonych konturem granicach. Wycinanie w głąb prowadzone musi być z wielką uwagą i cały czas porównywane z projektem oraz kontrolowane za pomocą głębokościomierza i suwmiarki. Sprawdzenie głębokości wykonanych wgłębień można też przeprowadzić wciskając w nie plastelinę i następnie porównując głębokość odcisku z wykonanym wcześniej modelem wyrobu.

Grawerowanie wypukłe jest techniką wymagająca bardzo dużych umiejętności i doświadczenia. Wykonuje się ją „na oko” i kontroluje metodami pośrednimi. Naprawa błędów powstałych w czasie obróbki polega na spiłowaniu całych uszkodzonych fragmentów, albo wywierceniu tych fragmentów i wbiciu w nie kołków o potrzebnej wysokości.

Gdy relief osiąga projektowaną głębokość i odcisk plastelinowy pokrywa się z modelem rozpoczyna się prace wykończeniowe. Niewielkie ilości metalu pozostawionego do wybrania, usuwa się rylcami i obniża wybijakami. Wgłębienia wykańczane są wygiętymi pilnikami oraz iglakami.

Przygotowanie obejmuje przeniesienie rysunku na metal, wykonywane przez naniesienie cienkiej warstwy wosku (lub plasteliny) na powierzchnię obrabianego przedmiotu pokrytego wcześniej białą farbą. Następnie ołówkiem na kalce technicznej, sporządza się rysunek. Wykonując go należy wziąć pod uwagę, jak powinien wyglądać na metalu, czy powinien być odbity bezpośrednio, czy odwrócony (odbicie lustrzane). Odbicie lustrzane jest konieczne przy grawerowaniu pieczęci, faksymili i płyt przeznaczonych do wydruków.

Rysunek ołówkiem skopiowany na kalkę kreślarską, umieszcza się na elemencie obrabianym stroną zarysowaną do dołu i wciera rączką rylca. Dalej ostrożnie wyjmij kalkę, a na woskowej powierzchni pozostaje wyraźnie widoczny odcisk rysunku. Następnie wokół rysunku ostrożnie, tak by nie uszkodzić wzoru, wybierany są pierwsze linie.

Kolejną operacją jest wybieranie tła. Do głębokiego wybierania materiału lub grawerowania zaokrągleń stosuje się dłuta. Po przycięciu całego tła na wymaganą głębokość, zaczyna się wykonywać relief, który jest cięty odpowiednimi rylcami lub dłutami. Wówczas za pomocą dłut i rylców o różnych kształtach, rozpoczyna się cięcie metalu wewnątrz zarysowanego wzoru. Głębokość wybierania powinna być często kontrolowana i porównywana z oryginałem. Weryfikacje tą przeprowadza się wciskając we wstępnie wycięty wzór, kawałek zmiękczonej plasteliny. Uzyskany odcisk porównuje się z oryginałem. Bardziej istotne głębokości są mierzone suwmiarką lub sprawdzane za pomocą szablonu.

Dla przyspieszenia prac, gdy ryte wzory się powtarzają lub są wykonywane ze szczególnie małych i złożonych części, stosuje się stemple, które są przygotowywane wcześniej.

Gdy relief zostanie przycięty do wymaganej głębokości, grawerowanie zostaje zakończone i zaczyna się wykończanie wytłaczaniem i stemplami. Część metalu jest usuwana, a część zagęszczana przez uderzenia stempli. Po ostatecznym zakończeniu powierzchni wyrobu tj. jej szlifowaniu i polerowaniu, kontrolny odcisk powinien być identyczny z modelem. Do obróbki dna, pogłębienia płaskorzeźby stosuje się wygięte rylce.

Grawerowania przestrzenne ozdób roślinnych, rozpoczyna się od przeniesienia na metal, jednym ze znanych sposobów, zaprojektowanego wzoru. Następnie wykonuje się rytowanie konturów wzoru i rozpoczyna wycinanie rylcem rysunku wzdłuż przygotowanego konturu, do głębokości tła. Kolejnym etapem pracy jest obniżenie tła, tj. wybranie metalu do pożądanej głębokości. Jeśli metal jest zbyt twardy, zdobiony przedmiot jest unieruchamiany w imadle, a metal wybiera się dalej za pomocą cięć dłutem grawerskim. Głębokie tło, jest starannie wyrównane płaskimi puncami. Kolejny etap to grawerowanie szczegółów płaskorzeźby za pomocą rożnych rylców.

Wypukłe elementy reliefu szlifuje się drobnoziarnistym papierem ściernym i następnie poleruje. Trudno dostępne głęboko wybrane miejsca, polerowane są drewnianymi patyczkami z naniesioną na ich końce pastą polerską. Ostatnim etapem prac jest matowienie tła, wykonywane przy użyciu punc o odpowiednio dobranym kształcie części roboczej. Grawer pracuje narzędziem przemieszczając je po tle, uderzając rytmicznie młotkiem w jego część uderzeniową. Efektem jest tło o matowej, ziarnistej powierzchni, mocno kontrastujące z błyszczącymi elementami reliefu.