Sporządzanie masy niello

Niema jednej ustalonej receptury na sporządzenie masy niello, jest ich wiele, poniżej zostały opisane przykładowe.

Pierwszą recepturę można prześledzić w oparciu o opis zawarty w almanachu „O sztukach rozmaitych ksiąg troje”, z rozdziału „O nijelli” mnicha Teofila.

„Weź czystego srebra, i podziel na dwie części równej wagi, dodawszy mu trzecią część czystej miedzi. Które to trzy części, gdy włożysz do tygielka, odważ tyle ołowiu, ile wynosiła połowa owej miedzi, którąś do srebra domieszał, a wziąwszy siarki krokoszowej (żółtej) pokrusz ją drobno, włóż ołów z częścią rzeczonej siarki do naczyńka miedzianego, resztę zaś siarki włóż do osobnego tygielka. Gdy roztopisz srebro z miedzią, zamieszaj równo węglem, i zaraz wlej do nich ołów z siarką z naczyńka miedzianego; znowu mieszaj mocno węglem i piesznie wlej do drugiego tygielka na siarkę, którąś w niem umieścił, a zaraz położywszy naczyńko z któregoś wylał, weź to do którego wlałeś i postaw na ogniu aby się roztopiło i znowu poruszając, wlej do żelaznego odlewnika. Wprzód nim to ostygnie, rozklepuj miernie; rozgrzej trochę i znowu klep, tak powtarzając dopóki zupełnie nie ścieńczeje. Nijella bowiem ma tę własność, że gdy ją na zimno kujesz, zaraz się kruszy i rozpryskuje; nie należy też tak bardzo jej rozgrzewać iżby zaczerwieniała, gdyż zaraz się roztopi i w popiół spłynie. Rozcieńczoną zaś nijellę włóż do głębokiego i grubego naczyńka, a zalawszy wodą kruszyć ją będziesz okrągłym młotkiem, dopóki się jak najmielej nie utrze; poczem wyjąwszy ją stamtąd obsusz, a co będzie miałkiego włóż do gęsiego pióra i zatkaj, co zaś grubszego zostanie, włóż napowrót do wspomnionego naczyńka i rozetrzej, a następnie wysusz i włóż do drugiego pióra.”

Metoda druga stosowana w dawnej Rusi polega na stopieniu w tyglu żądanej ilości srebra oraz miedzi i następnie dodania do nich stopionego ołowiu w raz z niewielką ilością topnika np. boraksu. Z powierzchni stopionego metalu należy zbierać żużel i dodawać niedużymi dawkami siarkę, nieprzerwanie mieszając stop drewnianym lub glinianym mieszadłem.

Dalej należy znowu dodać topnik, dokładnie wymieszać i usunąć żużel. Tak przygotowany stop wylewa się na żeliwną parownice do ostygnięcia i zestalenia. Następnie rozdrabnia się go i znów przetapia z dodatkiem siarki oraz topnika. Stopiony ciekły stop dokładnie się miesza i zbiera z niego żużel.

Proces przetapiania masy ma za zadanie jej uszlachetnienie i powtarzany jest trzykrotnie. Tak przygotowane niello jest rozkruszane w moździerzu i przesiewane przez gęste sito.

Kolejna trzecia metoda opracowana współcześnie także w Rosji polega na odrębnym przygotowaniu w pierwszej kolejności siarczków srebra, miedzi i ołowiu, a następnie łączeniu ich w określonych proporcjach. Siarczek srebra sporządza się z 97 g czystego srebra w postaci pokruszonych wiórków, 20 g siarki w proszku, które są ze sobą mieszane i następnie stopniowo ogrzewane w tyglu grafitowym do temperatury od 300 do 400^oC.

Siarka dyfunduje do metalu tworząc siarczek srebra. Siarczki miedzi i ołowiu przygotowywane są w ten sam sposób. Otrzymuje się je z 250 g siarki na 800 g miedzi oraz 75 g siarki na 400 g ołowiu. Uzyskane siarczki są kruszone oraz mieszane w proporcjach wagowych wynoszących; siarczek srebra 111,2 g, siarczek miedzi 466,6 g, siarczek ołowiu 422,2 g, na jeden kilogram niello.

Dalej mieszaniną tą, wypełnia się zimny tygiel grafitowy, a jego górną część uzupełnia suchym węglem drzewnym. Tygiel umieszczany jest w piecu muflowym, ogrzanym do temperatury 800^oC. Po upływie od 30 do 40 minut, gdy niello osiąga temperaturę w zakresie od 600 do 650^oC, dodawany jest chlorek amonu w ilości 284 g na 1 kilogram masy niello. Następnie tygiel zamyka się grafitową pokrywką i po całkowitym stopieniu zawartości, wlewa się ja do żeliwnej formy podgrzanej do 300^oC, w której stop powoli się schładza.

Metoda czwarta jest stosowana dość powszechnie przez niemieckich złotników. Rozpoczyna się od stopienia ze sobą jednej części (wagowo) srebra z dwiema częściami miedzi, uzupełnionych niewielką ilością boraksu. W tym samym czasie w stalowym tygielku stapia się trzy części ołowiu. Do ciekłego stopu srebro – miedź, nieprzerwanie mieszając, dodaje się stopiony osobno ciekły ołów. Następnie odmierza się na jedną część stopu srebro – miedź – ołów, od 1,2 do 1,5 części sproszkowanej żółtej siarki, którą po umieszczeniu w wysokim tyglu wypełnionym do połowy, podgrzewa się. Dalej do tygla z podgrzaną siarką wlewa się stopiony ciekły trzyskładnikowy stop, nie zapominając o jego ciągłym mieszaniu i podgrzewaniu tak, aby zapobiec skrzepnięciu mieszaniny.

Część siarki spala się i o taką też ilość należy ją uzupełnić. Intensywne mieszanie powoduje ułatwienie połączenia i wzajemnego oddziaływania ze sobą poszczególnych części stopu w wyniku czego, otrzymujemy kruche związki siarki srebra i miedzi.

Kolejną czynnością jest przelanie całej zawartości tygla do wody, powodując granulację stopu. Otrzymane tym sposobem niello musi być twarde i kruche niczym szkło. Gdy kawałki niello dają się zginać, trzeba ponownie zachowując dużą ostrożność przeprowadzić proces topienia i wygrzewania, pamiętając przy tym, iż nadmiernie długie wygrzewanie oraz przegrzanie prowadzić może do wypalenia siarki, co wymaga jej uzupełniania.

Ostatnia z omawianych metod podobnie jak wcześniej opisane, polega na stopieniu czystego srebra z miedzią i ołowiem w tyglu grafitowym. Przy czym, ołów dodaje się dopiero po wcześniejszym stopieniu srebra i miedzi. Równocześnie w drugim dobrze wysuszonym i wyżarzonym tyglu, sporządza się mieszankę niemetalicznych komponentów niella tj. nasyconego roztworu salmiaku, siarki oraz boraksu.

Uzyskaną substancją naciera się wnętrze tygla i po jej wyschnięciu usuwa pozostałości masy, a tygiel ustawia się w ogrzanym miejscu i suszy. Wyschnięty tygiel uważnie jest podgrzewany i przelewa się do niego stop srebra, miedzi oraz ołowiu z tygla pierwszego. Zapełniony tygiel niezwłocznie umieszcza się wpiecu i podgrzewa, aż do monumentu w którym stopiony boraks utworzy na powierzchni stopu szklistą powłokę. Zawartość tygla po uprzednim jej starannym zamieszaniu czystym rozgrzanym prętem żelaznym przelewa się do sporego pojemnika zapełnionego zimną wodą, uzyskując tym sposobem granulat niello.

Otrzymany stop złożony jest z siarczków srebra, miedzi oraz ołowiu, ma efektowny ciemny kolor, a także daje się bez trudu sproszkować. Utarty w moździerzu wysuszony proszek szlamuje się wodą tak samo jak emalię. Wysuszone niello zdatne jest do użytku i powinno się je trzymać w niskim pojemniku z roztworem rozcieńczonego salmiaku.

W tabeli poniżej podano przykłady składu różnych odmian niello.

Masę niello alternatywnie można wlać do wlewaka na blachę lub drut, aby uzyskać pełny pręt i następnie użyć go do bezpośredniego nałożenia na wyrób.

Pamiętać też należy o warunkach bezpieczeństwa. Ze względu na zawartość ołowiu w masie niello istotnym jest, aby wszystkie pozostałości niello oraz używane do niego narzędzia były przechowywane osobno. Ołów może przenikać przez skórę, dlatego podczas wykańczania niello zalecane jest używanie rękawiczek ochronnych. Ponadto może on także zanieczyści metale z których wykonywany jest wyrób. W związku z tym wskazane jest także używanie osobnego pilnika oraz nieprzetrzymywanie papieru ściernego, który miał kontakt z ołowiem lub niello. Złom metali szlachetnych można przekazać do rafinacji i nie powinien być ponownie wykorzystywany w pracowni.